In dit artikel sommen we de kenmerken van kalkverf op: waar komt het oorspronkelijk vandaan, hoe worden de verschillende soorten kalkverf gemaakt en wat zijn de voordelen en de nadelen van dit type (natuur)verf? Verder geven we aan hoe we kalkverf moeten toepassen op verschillende ondergronden en wat we moeten weten als we kalkverf ook buitenshuis willen gebruiken.

Uit de kalkput

Dat kalkverf bijzonder oud is, blijkt uit opgravingen in Egypte waar sporen werden gevonden van een kalkachtige specie die duizenden jaren geleden al als decoratief element werd gebruikt. In onze streken kwam kalkverf pas in de 17^de eeuw in zwang, voornamelijk als witkalk om stallen van boerderijen jaarlijks de bekende witte afwerking te geven. Ook binnenshuis werd de techniek naderhand meer en meer toegepast om de muren van woongedeeltes te verfraaien. Dat had twee redenen: kalkverf was niet alleen perfect geschikt om metsel- en pleisterwerk decoratief af te werken, kalk was vroeger ook spotgoedkoop en makkelijk te krijgen. Metselaars maakten toen gebruik van kalk om muren te bouwen, cement bestond nog niet, dat kwam pas in de jaren 1920 op. Mensen haalden toen kalk uit de kalkput van de metselaar om witkalk te maken. Door de opkomst van synthetische verven raakte kalkverf, net als leemverf, in de verdrukking. Enkel historische (beschermde) monumenten kregen nog een laagje kalkverf als decoratieve afwerking. Door de opkomst van ecologisch verantwoorde en gezonde verven kwamen kalk- en leemverven opnieuw onder de aandacht.

Kalk, water en kleurpigmenten

Kalk wordt gemaakt van schelpen of kalksteen die eerst wordt gebrand en daarna geblust. Om een witte kalkverf te bereiden, zijn maar twee hoofdbestanddelen nodig: een bindmiddel in de vorm van gebluste of gehydrateerde luchtkalk (Ca(OH)2) en een oplosmiddel-verdunner, in dit geval water. De droge gebluste kalk (in poedervorm of deeg/pasta) kan immers eenvoudig met water aangemaakt worden tot een waterdunne ‘kalkmelk’ die makkelijk te verwerken is. Kalkverf heeft een korte droogtijd en levert in originele vorm een helderwitte en mooi dekkende afwerkingslaag op. Door kleurpigmenten toe te voegen aan de kalkmelk deed gekleurde kalkverf snel zijn intrede.

Een pigment is een gekleurd poeder dat kleur geeft aan een bepaalde drager. Omdat pigmenten niet kunnen oplossen worden ze ‘gedispergeerd’ in de drager, waardoor het pigment blijft bestaan als kleine korrel. Hoe fijner het pigment verdeeld is, hoe hoger de kleurkracht. De gebluste luchtkalk zorgt ervoor dat de verfpigmenten onderling gebonden en aan de ondergrond verankerd worden, zodat een duurzame, gekleurde en dekkende afwerking verkregen wordt. Goede kalkverf vraagt altijd om zuivere luchtkalk, of puur Ca(OH)2. Net als bij pleisters mag deze vooraf niet blootgesteld zijn aan lucht (CO2), want dan zijn de bindmiddeleigenschappen van de kalkmassa al voor een deel of helemaal opgebruikt. In dat geval vertoont de kalkverf minder cohesie of adhesie, waardoor ze vroeg zal afstoffen of afpoederen, afbladderen, ...

Kalksoorten

Kalksoorten worden opgedeeld luchtkalk en hydraulische kalk. Luchtkalk wordt in mortels gebruikt en als decoratieve verf voor binnen of buiten. De kalk wordt door branden vervaardigd uit vrijwel zuiver calciumcarbonaat. De verf droogt aan de lucht door opname van CO2. Hydraulische kalk wordt door branden vervaardigd uit calciumcarbonaat dat met diverse klei-achtige mineralen is verontreinigd. Het is deels luchthardend en deels waterhardend en kent een zekere elasticiteit. Hydraulische kalkverf heeft een grotere weerstand tegen weersomstandigheden en leent zich voor beschermende coatings, vooral buitenshuis.

Toepassingsgebieden van kalkverf

Kalkverf kent vandaag een multifunctioneel toepassingsgebied en kan zowel buiten als binnen worden aangebracht. Hoewel kalkverf in principe in alle leefruimtes kan, zijn er wel een aantal plaatsen waar het minder aan te raden is: boven het aanrecht van de keuken, op een spatwand in de badkamer, in de speelkamer bij kinderen of in smalle gangen met veel passage. Een tweede voordeel is dat kalkverf ecologisch verantwoord is en dus goed uitpakt voor het milieu. De verf bestaat bijna uitsluitend uit natuurlijke, minerale grondstoffen, bevat weinig of geen titaandioxide en geen toegevoegd bindmiddel zoals acrylaat dat uit de petrochemie afkomstig is. Kalkverf is met andere woorden vrij van VOS (vluchtige organische stoffen).

Kalkverf kan op verschillende manieren worden bereid:

• Traditioneel bekalken met een preparaat met een hoog kalkgehalte geeft een duurzaam en rustiek effect en draagt de voorkeur weg voor het schilderen van gevels.
• Whitewash: een meer verdund preparaat dat resulteert in een prachtig satijneffect. Door toevoeging van zand is een ‘geschuurde’ afwerking mogelijk.
• Tempera: nog meer verdund, maar wel zeer duurzaam preparaat dat doorgaans wordt gebruikt voor het schilderen van fresco's.
• Patina: sterk verdund mengsel dat wordt gebruikt om gevels af te werken en deze een ‘oude’ uitstraling te geven.
• Coating: de dikker kalkverf wordt in dit geval aangebracht met een troffel en wordt gebruikt als afwerklaag of beschermlaag in keukens en badkamers.

Voordelen van kalkverf: ecologisch verantwoord

Kalkverf heeft nog andere voordelen zoals de vlotte applicatie en het feit dat de verf, in tegenstelling tot de meeste andere verfsoorten, geen luchtdichte laag op de muur vormt. Kalkverf is met andere woorden perfect ademend, sluit het vocht niet op en is dus goed voor de gezondheid van de bewoners. Dankzij de luchtdoorlaatbaarheid voert kalkverf het aanwezige vocht op natuurlijke wijze af, waardoor het risico op schimmel wordt vermeden.

Ook een meevaller is dat na het aanbrengen de borstels snel en makkelijk te reinigen zijn. Op esthetisch vlak heeft kalkverf dan weer unieke troeven zoals het authentieke uitzicht met de nodige kleurschakeringen en de ‘natuurlijke’ look-and-feel. Veel fabrikanten roemen kalkverf omdat het product een laag verbruik kent. Op zich is dat correct, maar kalkverf heeft ook de bijzonderheid om lichter te worden naarmate het droogt. Om definitief de gewenste tint te verkrijgen, is het daarom vaak nodig om meerdere lagen aan te brengen. Kalkverf draagt ​​verder bij tot een aanzienlijke vermindering van het energieverbruik. De coating is van nature thermisch en geluidsisolerend. Door toevoeging van vlas of hennep kunnen deze eigenschappen verder worden geoptimaliseerd.

Kalk is verder ook van nature bestand tegen vuur en is dus brandwerend. Om een nog duurzamer resultaat te verkrijgen, kan kalkverf na ongeveer 1 maand overschilderd worden met een alkalibestendige primer.

Nadelen van kalkverf

Bovenstaand lijstje met voordelen oogt indrukwekkend, maar er zijn helaas ook enkele nadelen.

Zoals hierboven al aangegeven kan de kleur tijdens het drogen vervagen, waardoor meerdere lagen moeten worden aangebracht om de gewenste kleur te verkrijgen en te behouden. Aangezien kalkverf poreus is, wordt de coating ook sneller vuil. De voorbereiding van de kalkverf moet ook zeer nauwkeurig gebeuren. Als het niet goed wordt bereid, verandert het in een soort ‘meel’ en kan het na verloop van tijd toch gaan schimmelen. Kalkverf mag dan grote gezondheidsvoordelen hebben, voor sommige mensen kan kalkverf allergeen zijn.

Ideale ondergrond voor kalkverf is egaal en mineraal zuigend

De ideale ondergrond voor kalkverf is egaal en mineraal zuigend. Alleen op een ademende ondergrond komt het ademend karakter van de verf volledig tot zijn recht en zal dat resulteren in een aangenaam binnenklimaat. Stijgt de luchtvochtigheid op een bepaald moment sterk, dan zal de verf (met het onderliggend oppervlak) het teveel aan vocht absorberen zonder donkerder van kleur te worden en later opnieuw loslaten wanneer de vochtigheidsgraad in de ruimte daalt. Niet homogene, niet egaal zuigende ondergronden kan men best vooraf behandelen met een alkalibestendige primer. Kalkverf op een niet-zuigende ondergrond zoals metaal, hout of MDF kan perfect op voorwaarde dat ook hier een geschikte alkalibestendige primer wordt aangebracht.

Er zijn ook ondergronden die voor problemen kunnen zorgen zoals ongelijkmatig zuigende ondergronden die uit verschillende materialen of pleisterlagen bestaan die sterk in dikte verschillen, ondergronden die een verschillend vochtgehalte hebben – dat kan bijvoorbeeld door opstijgend vocht – of een ondergrond die al gedeeltelijk geschilderd is. Problemen kunnen vermeden worden door het volledige oppervlak te primeren of meerdere (extra) lagen aan te brengen. Als de ondergrond verzadigd is van vocht (door regen, opstijgend vocht, …) kan de luchthardende kalkverf niet uitharden en zullen vochtige vlekken zich permanent donker aftekenen.

Aanbrengen en afwerken van kalkverven

Kalkverf wordt meestal met een blokborstel of platte borstel aangebracht in (min) twee lagen. De borsteltechniek bepaalt sterk het uitzicht (bv. strepen), de zuigkracht van de ondergrond is dan weer bepalend voor de kleurnuance van het eindresultaat. Om sneller te werk te gaan, kan men eventueel de eerste laag rollen, maar de afwerkingslaag wordt meestal geborsteld om het voor kalkverf zo bekende borstelstreepeffect te verkrijgen. Verplicht is dat vanzelfsprekend niet, met kalkverf kan ook een quasi perfect egaal resultaat worden bekomen. Het uitharden is een traag proces dat pas na twee tot drie maanden volledig afgerond is. Daarna is de verf wel volledig veegvast.

Kalkverf is in principe niet afwasbaar, maar het oppervlak kan eventueel ook met een matte, watergedragen vernis afgewerkt worden. Wacht wel een drietal weken of langer om dit te doen, want de kalkverf zelf zal meteen stoppen met uitharden. Om extra te beschermen en de kleuren te intensifiëren, kan men de kalkverf met was- en/of oliehoudende producten behandelen. Let wel: de kalkverf is daarna niet langer overschilderbaar.

Kalkverf voor buitengebruik

Als kalkverf buiten wordt toegepast, moet men er rekening mee houden dat het geschilderde oppervlak minimum 72 uur tegen vocht (regen) beschermd moet worden. Kalkverf wordt best aangebracht bij een bij een temperatuur tussen 8 en 30 °C. Stevige wind, direct zonlicht en (zeker) regen moeten vermeden worden. Bij sterk zuigende ondergronden en bij hogere temperaturen of een te sterke wind kan men beter de ondergrond eerst bevochtigen om de verwerking en de uitharding te verbeteren. Opgelet: de bevochtiging moet homogeen gebeuren en de ondergrond mag zeker niet verzadigd worden met vocht of permanent nat zijn.

Buiten is sowieso een minerale, zuigende ondergrond vereist, denk aan baksteen, zuiver beton, minerale pleisters, enz. Hoe weet je dan dat een ondergrond zuigend is? Bij bevochtiging absorbeert de muur het water en doet een tijd. Giet +/- 10 cl water op 1,5 m hoogte op de gevel. Ontstaan geen lange aflopers en zien je het vocht na vijf tot vijftien seconden wegtrekken, dan is de ondergrond voldoende zuigend.

Kalkverf zal buiten verweren en krijten, een typisch kenmerk voor de verf. Buiten kan kalkverf niet met een ander (klassiek) verfsysteem overschilderd worden. Kalei daarentegen is wel overschilderbaar met klassieke verfsystemen. Bovendien is kalei waterhardend (in plaats van luchthardend) en veel sneller uithardend, waardoor er ook minder kans is op beschadiging door vochtinslag. Kalei heeft een groter vullend vermogen en is dus ook aangewezen voor sterk verweerde gevels.